Veel van ons zijn bekend met de manier waarop virussen op hun onbewuste manier het lichaam binnendringen en vermenigvuldigen. Hoe kunnen we dat niet zijn, in het tijdperk waarin een soort van deze genen-pakketjes onze samenleving plotseling een halt toeriep? Maar niet alle virussen zijn hetzelfde; zowel in hun functie als in hun effect. SARS-CoV-2 (het virus dat Covid-19 veroorzaakt) is typerend in de manier waarop het bindt aan een specifieke receptor van een cel, de cel binnendringt en zich voortplant. De reactie van het lichaam hierop is ook kenmerkend. Het immuunsysteem herkent de binnendringer en gaat aan de slag door middel van hevig verzet. Maar wat gebeurt er wanneer virussen hieraan ontkomen? Er zijn talloze verstopplaatsen in het lichaam waar het immuunsysteem geen zicht op heeft, of misschien wel in de hoeken van de samenleving waar mensen het nalaten om te kijken? Het resultaat is een globale pandemie die de levens van 32 miljoen mensen heeft opgeëist en dit doorzet op een vaart van 700,000 mensen per jaar. Het antwoord is HIV.

“HIV (human immunodeficiency virus) lijkt zich wel te verstoppen in onze cellen”, zegt Henrieke Prins van het Erasmus Medisch Centrum in Rotterdam. De PhD-student vervolgt, koptelefoon en hoodie op, “Het integreert in ons genoom en houdt zich daar stil, in een sluimerende staat.” De arts-onderzoeker, door wie enkele van de 23,700 mensen in Nederland die leven met HIV worden behandeld, schetst het listige strijdplan van het virus. “Normaal gesproken wordt DNA getranscribeerd naar RNA, wat weer wordt getransleerd naar eiwitten. Maar het virus heeft in de plaats hiervan een techniek om terug te kunnen transcriberen. Dit betekent dat het van RNA naar DNA kan worden omgezet waarna het integreert in je DNA.” HIV doet dit in een verschillend aantal cellen. Voornamelijk in CD4 cellen, belangrijke immuuncellen die de afweerreactie van het lichaam op ontdekte virussen en andere pathogenen coördineren.

Na verloop van tijd zullen de door het virus geïnfecteerde CD4 cellen afsterven en wordt het lichaam langzaam kwetsbaarder voor infecties die hun kans schoon zien, wat wordt beschreven als AIDS (acquired immune deficiency syndrome). Prins’ patiënten kunnen van geluk spreken dat dankzij het harde werk van AIDS-activisten, HIV-onderzoekers en pharmacologen er bijzonder effectieve behandelingen bestaan waardoor hun levensverwachtingen relatief normaal zijn. Daarbij zijn er talloze antiretrovirale medicijnen, die de levenscyclus van het virus op verschillende momenten onderbreken en het virus zodanig onderdrukken dat deze als ondetecteerbaar en niet overdraagbaar kan worden gezien. Dit idee van het gelijkstellen van ondetecteerbaar aan niet overdraagbaar (U=U in het Engels) wordt sterk geagendeerd door de VN, maar legt het vaak af tegen de bestaande angsten en stigma’s van voorgaande jaren. Het is iets dat Prins nu nog tegenkomt, zelfs in medische kringen; “Ondetecteerbaar en niet overdraagbaar zijn is iets dat zelfs in ziekenhuizen nog niet altijd bekend is… tot de dag van vandaag is dat bericht niet overal overgekomen, dus het blijft belangrijk om het te noemen. U=U is een mijlpaal in het gevecht tegen HIV en het stigma over het virus.”

Natuurlijk, wanneer je het vergelijkt met de angstcultuur die in de jaren tachtig en negentig bestond – recent mooi weergegeven in de tv serie ‘It’s a Sin’ – is de houding tegenover HIV positieve mensen sterk verbeterd. Maar misschien komt dat meer doordat de meeste mensen HIV niet als een risico zien. In Nederland is HIV nog steeds voornamelijk een probleem van minderheidsgroepen, met 63% van de infecties die ontstaan door mannen die seks hebben gehad met mannen. Kwetsbare groepen zoals intraveneuze drugsgebruikers en sekswerkers hebben ook een veel grotere kans om het virus te krijgen dan de gemiddelde persoon. Ook zijn angst en stigma’s niet HIV eigen. Prins merkte de overeenkomsten op tussen het virus dat zij bestudeert en het virus dat het afgelopen jaar chaos veroorzaakte door de wereld op slot te gooien. “Tegenwoordig lees je allerlei discussies op sociale media waarin mensen zeggen van, ‘Ach ja, mensen met een hoge BMI hebben een hogere kans om een erger ziektebeeld [covid] te krijgen… of oude mensen. Wie geeft er om de ouderen?’ Het is verschrikkelijk om dit te lezen als je de overeenkomsten ziet. Het zet me aan het denken, wat hebben we eigenlijk geleerd van de vorige pandemie?”

Iets dat we mogelijk hebben geleerd van de HIV pandemie zijn enkele belangrijke lessen over de behandeling van nieuwe en dodelijke ziektes. HIV activisme in onder andere de Verenigde Staten, van groepen zoals ACT UP en TAG, veranderde de spelregels wat betreft de invloed hiervan op studies naar mogelijke behandelmethodes. Vele effectieve behandelingen zijn ingezet in de bestrijding van de coronapandemie en de wetenschappelijke methodes die deze effectiviteit waarborgen kunnen deels worden toegeschreven aan de strijd voor alternatieven in de medische wetenschap zo’n dertig jaar geleden. Deze strijd is prachtig gedocumenteerd in de film ‘How to Survive a Plague’, waarin mensen die lijden aan de ergste symptomen van AIDS dromen van een behandeling waarvan ze vrezen dat die er nooit zal komen.

Gelukkig, zoals eerder benoemd, betekent de ontdekking van antiretrovirale medicijnen dat de meeste mensen die worden behandeld voor HIV ondetecteerbaar zijn en blijven, laat staan dat ze heftige symptomen ervaren. Maar dit is geen complete genezing. Er moet dagelijks aan medicatie worden gedacht door mensen die met HIV leven en er blijft altijd de kans bestaan dat de medicijnen minder effectief worden en er een lijdzame overgangsperiode moet worden ingegaan. Covid is echter een totaal ander verhaal. Binnen het tijdsbestek van minder dan een jaar sinds de opduikende verhalen vanuit Wuhan, China zijn er vaccins ontwikkeld, gemaakt, getest en verspreid naar een buitengewone hoeveelheid mensen. HIV is al veertig jaar lang beschreven in de medische literatuur en we weten nog steeds niet hoe we een vaccin kunnen maken dat in de buurt komt van de kracht van de huidige Covid-19 vaccins. Hoe kan dat?

“HIV is erg ingewikkeld”, zoals Prins het stelt, met een lichte ondertoon van wrok voor haar virale tegenhanger. “Het is zo ingewikkeld omdat het erg slordig is. Hierdoor muteert het heel snel, dus je activeert een immuunreactie tegen bepaalde eiwitten die vervolgens alweer veranderd zijn. Als je dat combineert met het feit dat het in je genoom integreert, komt het er op neer dat het erg lastig is voor iemand om van het virus af te komen.” Deze instabiliteit en onderduikende gewoonte van HIV frustreert vaccinproducenten, maar de revolutionaire technologieën op dit gebied van dit jaar kunnen ons helpen bij het banen van een pad naar een HIV vaccin. De mRNA vaccins van Pfizer en Moderna hebben een veel meer directe aanpak bij het initiëren van immuniteit in patiënten wanneer je die vergelijkt met eerdere vaccins.

Normaliter introduceren vaccins een imitatieversie van het virus in het lichaam, waardoor een echte infectie wordt gesimuleerd, zodat het lichaam als het ware wordt voorbereid op het echte werk. mRNA vaccins hebben een vergelijkbare aanpak. Echter, in de plaats van een onschadelijke, maar herkenbare, variant van het virus en haar eiwitten worden je cellen nu de bouwplannen gegeven om deze herkenbare eiwitten zelf te maken. Zoals we zagen met de covid vaccins kan dit een redelijk sterke immuunreactie teweegbrengen. In vergelijking met HIV evolueert SARS-CoV-2 veel langzamer, wat het makkelijker maakt om een vaccin te ontwikkelen. Desalniettemin kunnen deze vooruitgangen in vaccinontwikkeling ons helpen om een van de grootste problemen met HIV aan te pakken, namelijk dat het lichaam geen sterke immuunreactie initieert op het sluimerende virus. Onderzoek hiernaar staat nog in de kinderschoenen en Prins gelooft dat er een combinatie van strategieën nodig is om HIV daadwerkelijk te genezen, maar er is zeker hoop voor de toekomst.

Terwijl we hierop wachten is er een breed scala aan behandelingen beschikbaar, waarmee wonderen worden verricht tegen een ziekte die ooit een doodvonnis betekende. Echter, dit gebruik van de verleden tijd kan alleen worden toegepast wanneer je spreekt over de ontwikkelde wereld. Als je bij het begin van het lezen van dit artikel niet bewust was van de dodelijke grip die AIDS nog steeds heeft op onze planeet, weet ik zeker dat het cijfer 700,000 nog rond gonst in je gedachten. In veel landen in sub-Saharaans Afrika is AIDS onophoudelijk de voornaamste doodsoorzaak, verantwoordelijk voor meer dan een kwart van de doden in Zuid-Afrika en Botswana in 2017. De meerderheid van deze doden vallen onder jongvolwassenen die de ziekte oplopen door seks. Tragisch is dat er onder kinderen jonger dan vijf jaar, die gedurende de geboorte in contact komen met het virus door hun besmette moeder, buitenproportioneel veel doden vallen.

Henrieke Prins maakt zich zorgen over de lessen van voorgaande pandemieën (en degene die nog voortduren) waarvan we het nalaten om ze toe te passen; het feit dat er nog steeds vele mensen sterven terwijl we de middelen hebben om de verspreiding van HIV en ernstig lijden aan AIDS te voorkomen voorspelt niet veel goeds voor hoe we de distributie van medicijnen en vaccins voor covid zullen regelen. Als de gehele wereld toegang heeft tot dezelfde medicijnen als in Nederland, zou HIV weggevaagd worden in een enkele generatie. Dit laat zien dat we wel de hulpmiddelen hebben om iets te doen, maar stelselmatig falen in het opbrengen van de wil en compassie om degenen te helpen wie we niet kunnen zien. Het is dus de hoogste tijd om ons te realiseren dat we leven in één wereld met twee dodelijke pandemieën en dat we veel beter moeten handelen.

Dit artikel is één van twee artikelen over HIV. Het tweede deel zal gaan over de persoonlijke ervaringen van mensen die leven met HIV in Nederland. Blijf hiervoor op de hoogte. Als je meer wilt weten over HIV/AIDS, zijn hieronder wat links om te bekijken:

• Our World in Data – https://ourworldindata.org/hiv-aids
• HIV Association NL – https://www.hivvereniging.nl/
• UN AIDS – https://www.unaids.org/en