Ik was dolblij toen Ewine van Dishoeck, pionier van astrochemie, docent, ontvanger van talrijke prijzen en president van de International Astronomical Union (IAU), de tijd maakte om met me te praten. We hadden het over wetenschap, haar hobby’s en over hoe ze naar succes kijkt als ze terugkijkt op het pad dat haar opmerkelijke carrière heeft afgelegd. Ze deelde tijdens ons aangename gesprek ook openhartig advies dat studenten en vrouwelijke wetenschappers vast en zeker waardevol zullen vinden. Mijn doel was dus ook binnen een enkel interview te laten zien wie Ewine van Dishoeck is, vanuit het perspectief van een student.

Onze conversatie begon bij haar onderzoek, en alle keuzes en onvoorziene gebeurtenissen die haar carrière hebben vormgegeven. Ze begon haar studie in de scheikunde, dus ik was benieuwd om te horen door wat voor omstandigheden ze van vakgebied wisselde, waarna ze vervolgens een van de meest geprezen onderzoekers van haar tijd zou worden.

Je ontving een bachelordiploma in zowel scheikunde als wiskunde en vervolgens ook een masterdiploma in scheikunde. Wat was de reden voor de uiteindelijke omschakeling naar sterrenkunde?

“Ik denk dat dat een les is voor studenten: je carrière gaat nooit van punt A naar B naar C op de manier die je had voorzien. Er zijn altijd verrassingen die moet je aangrijpen! Toen ik theoretische scheikunde studeerde vond ik het leuk, en ik vond het leuk om met moleculen te werken. Ik dacht dat ik daar mee door zou gaan, tot een professor theoretische scheikunde overleed en mij verteld werd dat ik ondanks hoge cijfers geen PhD zou kunnen gaan doen in dat veld. Ik moest dus elders gaan zoeken. Mijn toenmalige vriend, Tim de Zeeuw, die nu mijn echtgenoot is, volgde op dat moment net een vak over het interstellaire medium (red. de ruimte tussen de sterren). Dat was rond de tijd dat daar de eerste moleculen waren geobserveerd en dus zei hij tegen mij “nou, ik heb gehoord over deze moleculen in de ruimte, is dat niet iets voor jou?” Dus werd in contact gebracht met een professor bij Harvard die in dat onderzoeksgebied werkte en dat is hoe de sterrenkunde begon voor mij!”

Wat voor onderzoek wordt er op dit moment gedaan in astrochemie?

“Het overkoepelende thema in het onderzoek dat wij doen is: waar komen we vandaan? Als mensen naar de nachtelijke hemel kijken zien ze sterren, planeten en sterrenstelsels, maar denken nooit aan wat er tussen die sterren te vinden is. Maar dat is waar onze oorsprong ligt, en als iemand die in eerste instantie scheikundige was, fascineerde het me dat het allemaal begon bij atomen en moleculen.

Vanuit het standpunt van een astronoom kun je zeggen dat het onderzoek gaat over de bouwstenen die nodig zijn voor het bouwen van nieuwe planeten. Vanuit het perspectief van een scheikundige is het hele heelal een soort uniek laboratorium. Er zijn verschillende chemische processen die plaatsvinden bij extreem lage dichtheden, dus we testen eigenlijk de scheikunde in die hele exotische omstandigheden. Dat betekent dat je scheikunde moet begrijpen op een heel fundamenteel niveau en dat je vragen moet stellen die je normaal op aarde niet zou stellen. Dat is ook iets wat me fascineert.”

Waar gaat je eigen onderzoek over?

“Ik kijk naar de vroege stadia van stervorming, wanneer de wolk waaruit sterren ontstaan ineenstort om een of meerdere protosterren te vormen. We kunnen met nieuwe telescopen zoals ALMA inzoomen op protoplanetaire schijven, waar planeten ontstaan. Wat betreft scheikunde focust veel van mijn onderzoek zich op water. Ik heb daar zojuist een lang, samenvattend artikel over geschreven.”

Veel van Ewine’s onderzoek werd aangedreven door vorderingen in technologie en instrumentatie zoals de Herschel Space Observatory, dus het is geen verrassing dat ze me vertelde dat ze zelf veel te maken heeft gehad met het ontwikkelen van de meest geweldige telescopen die op dit moment over de hele wereld gebruikt worden door sterrenkundigen. Een voorbeeld is ALMA, de grootste radiotelescoop van de wereld op dit moment.

“Ik het gevoel dat ik erg veel geluk heb gehad met dat ik mijn carrière kon maken met de ISO in de jaren ‘90, omdat veel andere onderzoekers tijd en moeite hadden gestoken in het tot stand brengen van dat soort projecten. Zij hebben al het harde werk gedaan en ik was degene die kon zeggen ‘O, geweldig al deze data!’. Dat deed me ook realiseren dat het mijn verantwoordelijkheid was om hetzelfde te doen voor de volgende generatie onderzoekers in ons onderzoeksveld. ALMA is ook baanbrekend geweest, het is geweldig dat ik dat heb kunnen zien gebeuren. Met de James Webb Space Telescope (JWST) is het echt een ‘bottom-up’ proces geweest toen we ons bijvoorbeeld realiseerden dat we echt een mid-infrarood instrument nodig hadden, dus maakten we MIRI.”

Omdat astrochemie een behoorlijk veelzijdige discipline is, kwam Ewine ook in contact met experimentele aspecten ervan, waardoor ze uiteindelijk de directeur van het Laboratory for Astrophysics in Leiden werd. Toen ik haar vroeg welk aspect van de astrochemie haar het meest boeide, kon ze dus niet zomaar één kiezen.

“Inderdaad, gedurende mijn carriere heb ik de verschillende punten van de ‘gouden driehoek’ van de astrochemie aangeraakt, namelijk modellen, observaties en laboratoriumwerk, waaronder ik overigens ook berekeningen in quantumchemie reken. Ik zou zeggen dat ik de experimenten en observaties het meest aangrijpend heb gevonden, maar het ontwikkelen van de modellen komt daar niet heel ver onder te staan!”

“Je carrière gaat nooit van punt A naar B naar C op de manier die je had voorzien. Er zijn altijd verrassingen die moet je aangrijpen!“

Als je naar de toekomst kijkt, wat voor ontwikkelingen verwacht je dan, binnen de astrochemie?

“Helaas kan je dat nooit weten! Ik zeg altijd dat de meeste nieuwe informatie in de zwakke lijnen zit, niet de sterke (red. ‘lijnen’ in sterrenkunde zijn observabelen in spectra van hemellichamen. Een ‘sterkere’ lijn is makkelijker te observeren). De reden dat ik dat zeg is omdat je soms de zwakke kenmerken in spectra negeert, terwijl ze ook tot nieuwe inzichten kunnen leiden. Dus ik verwacht vooral het onverwachte met ALMA, maar JWST is natuurlijk de volgende grote stap.”

Hoewel haar onderzoek en de aankomende verrassingen in de astrochemie enerverend waren en veel van haar tijd in beslag namen, besteedde Ewine ook veel van haar tijd in een aantal andere activiteiten die in haar eigen woorden even belangrijk waren als haar onderzoek.

Ik begrijp dat tussen de vele projecten waar je bij betrokken bent, je ook veel tijd investeert in verschillende outreach-projecten. Klopt dat?

“Ja, dat is iets waar ik altijd veel van heb genoten! Het werd heel snel duidelijk voor mij dat het een belangrijk onderdeel is van wat je doet als sterrenkundige: teruggeven aan de samenleving. Mensen zijn geïnteresseerd in sterrenkunde, de sterren en planeten, ook kinderen vinden het heel interessant. Het is dus een manier om ook hen te laten deelnemen. Maar pas toen ik het niet meer spannend vond begon ik het echt te waarderen. Hoe dan ook maakte ik er een punt van om altijd een aantal lezingen en evenementen te organiseren tijdens mijn carrière. Ik adviseer mijn PhD-studenten ook altijd mee te doen aan outreach-projecten.”

Hierna hadden we het over het ongelofelijke succes van de viering van 100 jaar IAU in 2019, toen meer dan 100 miljoen mensen ter wereld bereikt werden met openbare evenementen. Ik kon het niet laten om een verhaal te delen over een Colombiaanse student die me vertelde dat hij naar Leiden wou komen voor zijn master omdat hij graag een project wou doen met Ewine. Ik vroeg haar of ze zich er bewust van was, dat veel studenten haar zien als inspiratie.

“Wauw, dat raakt me heel erg, want ik ben me daar zeker niet bewust van en ik ben heel blij een inspiratie te kunnen zijn. Ik denk dat inspiratie ook erg belangrijk is om nieuwsgierigheid te doen ontstaan.”

Maar met de vele dingen die je tijd innemen, waarom is lesgeven dan nog steeds één van de aspecten van uw carrière waar je voortdurend mee bezig bent?

“Ik geniet heel erg van lesgeven. Het is altijd goed voor een docent omdat je altijd één college voor moet lopen op de studenten, dus het forceert je om het vakgebied bij te houden, en dat vind ik leuk. Het enige waar ik niet van geniet is de toenemende hoeveelheid administratie die erbij komt kijken.”

Toen ik haar vroeg hoe ze omging met het hooghouden van zoveel verantwoordelijkheden, kwam er in haar antwoord nog een waardevol stukje advies voor studenten mee.

“Dat is een goede vraag omdat het zo belangrijk is om de balans te behouden. Het is niet altijd makkelijk, je denkt meestal dat je alles mooi kan plannen maar dat werkt nooit omdat er voortdurend onverwachte dingen gebeuren waar je op moet reageren. Ik neem religieus zomervakanties om in het westen van de VS te kamperen, om me voor twee en een halve week compleet af te sluiten van alles, zonder telefoons of laptops. Dat is deel van mijn balans. Dus zorg ervoor dat je minstens één hobby hebt waar je mee kan ontspannen!”

En inderdaad, Ewine heeft een hobby waar ze gepassioneerd over is…

Ik ben me ervan bewust dat de connectie tussen kunst en sterrenkunde een grote passie van je is. Wat precies trekt je zo aan dit type kunst?

“Ja, dit komt opnieuw door de fascinatie die mensen hebben met de nachthemel. Toen mijn moeder nog leefde gingen we vaak samen naar musea. Ze hield veel van kunst en altijd als we een museum bezochten maakten we er een spel van om iets te vinden wat te maken had met sterrenkunde. Dat was geweldig, want waar we ook waren in de wereld, we kwamen altijd iets gerelateerd met sterrenkunde tegen. Mijn moeder had ook een boek over de kunst van Australische aboriginals, die natuurlijk de prachtige zuidelijke hemel boven zich hadden, dus ze maakten veel schilderijen van de melkweg, die deel uitmaken van hun kosmologie en maatschappij.”

Heb je ook favoriete kunstenaars of kunstwerken?

Naast grotschilderijen van de aboriginals, houd ik ook erg van stukken van Wassily Kandinsky en Joan Miró. Beiden hebben hele mooie schilderijen van sterren en kometen.

“Zorg ervoor dat je minstens één hobby hebt waar je mee kan ontspannen!“

En heb je zelf ook artistieke talenten? Zouden mensen hun ogen open moeten houden van een meesterwerk geschilderd door Ewine van Dishoeck?

“Ik zou het wel willen, maar ik ben helemaal niet goed in schilderen! Wel kan ik muziek maken, ik speel namelijk viool. Vroeger speelde ik in een zigeunerorkest. Sterker nog, daar heb ik mijn echtgenoot ontmoet!”

Haar spannende onderzoek bracht talloze andere taken met zich mee die voor een bewogen carrière hebben gezorgd. Ik vroeg me daarom af hoe ze haar succes zelf zag.

Je bent meermalig onderscheiden met prijzen, waaronder de Kavli Prize in Astrophysics in 2018, die vaak gezien wordt als de ‘Nobelprijs voor de sterrenkunde’. Als iemand die op de top van haar carrière staat, hoe definieer je succes?

“De Kavli prijs was zeker ongelofelijk gaaf. Ik voelde me op de top van de wereld! Tijdens de ceremonie en alles werd je behandeld als een filmster, en dat ik het heb kunnen vieren met vrienden en collega’s maakte het nog specialer. Maar succes komt in stappen. Bijvoorbeeld, toen ik mijn eerste artikel publiceerde dacht ik al, ‘Wauw!’, of zelfs het halen van je eerste 9 voor een tentamen. Er zijn zoveel verschillende niveaus van succes en ze zijn allemaal speciaal op hun eigen manier. Dus vier onderweg je feestjes!”

Ik ben ook benieuwd naar hoe het is om een succesvolle vrouwelijke wetenschapper te zijn in wat gezien kan worden als een ‘man’s world’.

“Het is inderdaad een goed punt dat de fractie van vrouwelijke wetenschappers nog steeds erg laag is en we hieraan werken in Nederland. Het wordt beter, maar langzaam – langzamer dan je soms zou willen. Ik moet toegeven dat ik het nooit heb gezien als een echte barrière. Ik heb de beste steun gekregen van mijn professoren die veel deuren voor me openden. Het is belangrijk dat de oudere generatie dat doet voor de jongeren. Ik grapte altijd met mijn man dat hij alle vrouwelijke studenten kreeg, en ik de mannelijke. Op de lange termijn hebben we balans nodig, diversiteit in gender en nationaliteit. Ik geloof dat we jonge vrouwen moeten trainen, maar er vooral voor moeten zorgen dat ze in het systeem blijven zodat we ze niet onderweg kwijtraken. Dat begint in hele vroege stadia, met kleine dingen als het opbouwen van zelfvertrouwen. Bij de IAU hebben we meerder programma’s voor vrouwen en meisjes in sterrenkunde dus we zijn er absoluut mee bezig.”

“Er zijn zoveel verschillende niveaus van succes en ze zijn allemaal speciaal op hun eigen manier. Dus vier onderweg je feestjes!”

Wat voor advies heb je voor meisjes die een carrière in de wetenschap overwegen, of voor studenten die er misschien al mee bezig zijn?

“Zorg ervoor dat je ergens in uitblinkt! Het is veel beter om goed te zijn in één ding dan gemiddeld in alles. Zorg ervoor dat je opgemerkt wordt!”

Ten slotte, voordat ons gesprek tot een onvermijdelijk einde kwam, vroeg ik Ewine of ze een serie van korte vragen kon beantwoorden, zodat mensen haar ‘binnen vijf seconden’ konden leren kennen. Wat ze niet wist, is dat ik haar aan het einde nog zou verrassen met een extra moeilijke vraag…

Als je geen wetenschapper was geworden, wat zou je dan hebben gedaan?

“Muziek! Viool spelen in een orkest.”

Wat inspireert je?

“Het antwoord vinden op iets dat nog onbekend was.”

Welk advies dat je hebt gekregen was het nuttigst?

“Neem een zo stijl mogelijke baan aan vroeg in je loopbaan, dat bepaalt waar je uiteindelijk terecht komt.”

Wat denk je dat mensen het eerst aan je opmerken?

“Mijn glimlach.”

Wat hoop je dat mensen aan je opmerken?

“Passie voor wat ik doe.”

Favoriete stad die je hebt bezocht?

“Goede vraag! Meestal bezoek ik niet echt steden, maar plekjes in het platteland. Bijvoorbeeld het Grand International Park in California.”

Favoriete planeet?

“Dat moet een van de buitenste planeten zijn. Laten we zeggen, Neptunus.”

Favoriete molecuul?

“Water.”

Koffie of thee?

“Allebei! Ik begin ‘s ochtends met thee, en drink koffie in de middag.”

Pannenkoeken of wafels?

“Pannenkoeken.”

Winter of zomer?

“Nou, skiën is één van mijn hobby’s, dus ik zou een winter zeggen. Maar aan de andere kant is zomer een mooie tijd om te kamperen. Lastig!”

Katten of honden?

“Oh, katten, absoluut.”

Klassieke of moderne kunst?

“Moderne kunst, maar niet té modern. Ik hou bijvoorbeeld niet van hedendaagse kunst.”

Lezen of schrijven?

“Lezen.”

Comedy of drama?

“Ik hou zeker van een goede comedy, maar ik denk dat ik meer drama kijk.”

Wat voor aanraders heb je?

“Natuurlijk alle oude Star Trek series. Maar een goede misdaadshow kan ook leuk zijn!”

Sterrenkunde of scheikunde?

“ASTROCHEMIE!”

Het verbaasde me niet dat ze zo door mijn laatste vraag heen keek. Lachend bedankte ik haar voor haar tijd en bereidheid al mijn vragen te beantwoorden. Ik wist dat het mijn volgende uitdaging zou zijn om al haar enthousiasme over te brengen in geschreven woorden, en hoewel ik het zeker geen eer aan kan doen, weet ik zeker dat je een beter beeld zal hebben van wie Ewine van Dishoeck is en wat we van haar kunnen leren.