Onderzoekers van de Science Communication & Society afdeling van Universiteit Leiden willen daar verandering in brengen.

“Geschreven nieuws is al veel onderzocht, maar onderzoek naar visueel nieuws blijft achter”, vertelt postdoctoraal onderzoeker Winnifred Wijnker, “en dat terwijl er steeds meer in beeld wordt gecommuniceerd.” Samen met een interdisciplinair team bestaande uit journalisten, een wiskundige en een statisticus brengt ze misleidende vormen van beeld in kaart en onderzoekt ze hoe je het beste misleiding in grafieken kunt aanpakken.

Graph Literacy

“Beeld zegt zoveel meer dan tekst, maar daardoor is misleiding juist lastiger om te ontdekken. Er is gewoon meer om op te letten”, meldt Wijnker. De kracht en directheid van beeld maakt dit nog moeilijker. “Als je naar lijngrafieken kijkt is de richting van de lijn het eerste dat je ziet, dat is je initiële perceptie. Zie je bijvoorbeeld een grote stijging, dan zit dat beeld meteen in je hoofd en maak je er chocola van. Daarna is het moeilijk om dat beeld te veranderen wanneer je in de secundaire perceptie de assen leest en ziet dat het niet helemaal klopt.” Kennis van hoe grafieken zijn opgebouwd kan daarbij helpen. “Door de pandemie is de graph literacy van mensen wel verbeterd”, lacht Wijnker. “We werden in het afgelopen jaar natuurlijk doodgegooid met grafieken in het nieuws.”

In het onderzoek wil Wijnker uitzoeken hoe je het beste misleiding kunt corrigeren. Dat zou kunnen door aan te wijzen waar het fout gaat in de grafiek, een beschrijving te geven van wat er mis is in de grafiek of juist alleen de correcte grafiek weer te geven. “Bij eerder onderzoek over tekst in social media kwam uit dat je beter niet eerst de verkeerde boodschap kunt herhalen om het daarna te verbeteren. Dan versterk je de boodschap juist. Door direct te zeggen dat iets niet waar is, voorkom je dat je olie op het vuur gooit. Misschien werkt het ook zo voor visuele misleiding.”

Misleidende politici?

Dat factchecken makkelijker is voor tekst dan voor een grafiek beaamt masterstudent Josine Meijer. Zij onderzoekt de hoeveelheid misleidende grafieken die Nederlandse politici deelden via Twitter in de verkiezingsperiode. Onder misleiding kan je daarbij de klassieke ontbrekende nullijn rekenen, maar ook nieuwe varianten die ontstaan door de digitalisering. Meijer noemt een voorbeeld: “Als een grafiekje heel klein of van slechte kwaliteit is en dus niet leesbaar is, is dat ook een vorm van misleiding.”

Meijer heeft nog niet alle data doorgenomen, maar ze heeft wel al wat leuke trends gespot. Zo deelt GroenLinks veruit de meeste grafieken op Twitter en valt de hoeveelheid misleidende grafieken onder de politici gelukkig mee. De meeste grafieken die misleidend zijn laten niet data verkeerd zien, maar spelen vooral in op emotie. “Dat is anders bij Forum voor Democratie,” meldt Meijer, “zij delen veel grafieken die uit hun context zijn getrokken. Zo gebruiken ze grafieken voor een ander doel dan het onderzoek erachter had of laten ze niet alle data zien en krijg je een incompleet beeld van de data.”

Maar helaas voor de communicatiestudent plaatsen ze die grafieken alleen op hun site en niet op Twitter: “Die kan ik dus niet meenemen in mijn onderzoek.”

Zelf aan de slag

Een van de doelen van het onderzoek naar visuele misleiding is om richtlijnen op te stellen voor factcheckers zodat ze ook beeld kunnen meenemen. Maar hoe kan jij zelf voorkomen dat je misleid wordt? Wijnker en Meijer noemen verschillende vormen van misleiding. Zoals eerder genoemd zijn kleine grafieken met een slechte kwaliteit, het ontbreken van een nullijn en het oproepen van emoties een teken om op te letten.

“Een subtielere vorm is het gebruik van kleuren. Sommige kleuren trekken de aandacht en zorgen voor meer contrast dan er werkelijk is”, legt Wijnker uit. “Ook grafieken die van zichzelf juist zijn, maar niet in de context passen zijn misleidend”, vult Meijer aan. Maar die laatste zijn lastig te checken. Specifieke richtlijnen om beeld en grafieken te factchecken zijn er dan ook nog niet, het team van Science Communication & Society hoopt die na het onderzoek wel te kunnen bieden aan toekomstige factcheckers. Voor nu raadt Meijer het boek How Charts Lie van Alberto Cairo aan voor iedereen die nieuwsgierig is naar welke vormen van misleiding allemaal op de loer kunnen liggen.

Benieuwd hoe goed jij bent in het spotten van visuele verleiding? Test jezelf door te bepalen welke van de onderstaande grafieken misleidend zijn. Het antwoord staat onder de grafieken.