Mazelen, een ziekte die we dachten te hebben overwonnen, waart weer rond. Zo ook de discussie hierover in de media. Neem bijvoorbeeld het item over de teruglopende vaccinatiegraad in De Avondshow met Arjen Lubach laatst, waarin hij kijkers stellig verzocht hun kinderen toch maar te laten vaccineren.

Dit voelt als een stap terug, toch? Is er niet al voldoende discussie voorafgegaan in de afgelopen 48 jaar dat we vaccineren tegen mazelen? Aan de andere kant is dit juist een kans om te kijken waarom de keuze om te vaccineren niet zo goed ingeburgerd is als we dachten - en waarom dat eigenlijk zo zou moeten zijn. Het probleem met mazelen is namelijk goed te gebruiken als voorbeeld voor het haperen van ons vertrouwen in de samenleving.

Mazelen de ziekte Mazelen is een erg besmettelijke ziekte en komt voornamelijk voor bij ongevaccineerden. In Nederland daalde de vaccinatiegraad voor de prik tegen mazelen, bof en rubella (BMR) van 96,1% in 2010 naar 88,8% in 2020 (RIVM, 2023). Dat is zorgelijk, aangezien 95% nodig is voor groepsimmuniteit. De symptomen - koorts, hoest, conjunctivitis en huiduitslag - lijken onschuldig, maar kunnen leiden tot ernstige complicaties zoals longontsteking, hersenontsteking en zelfs overlijden. Baby’s, jonge kinderen, zwangere vrouwen en mensen met een zwak immuunsysteem zijn vooral kwetsbaar (RIVM, 2024).

De dalende vaccinatiegraad is – overigens niet alleen bij de BMR prik – te wijten aan verschillende factoren, waaronder praktische redenen zoals onhandige priklocaties en -tijden, angst voor bijwerkingen van de vaccins, maar ook principiële weigering. Mensen die vaccinaties principieel weigeren zijn bijvoorbeeld religieus, hebben andere ideeën over de gezondheid van het natuurlijk doorstaan van mazelen, of twijfelen over de effectiviteit van het vaccin in Nederland (McKee & Bohannon, 2016; RIVM 2023).

Volgens een redactioneel commentaar in De Volkskrant wordt er overschat hoeveel mensen in de laatste categorie vallen en kun je al veel meer mensen over de streep trekken door de drempel om te vaccineren te verlagen. Het is inderdaad niet nodig om je blind te staren op een kleine groep principiële mensen, maar wat als deze groep verder groeit? Ouders zijn negatiever over vaccinaties gaan denken sinds 2013 en dan met name door het gevoerde beleid tijdens de COVID-19-pandemie (RIVM, 2023). Als er meer duidelijkheid en overeenstemming zou zijn over onze omgang met dit probleem is er minder kans op frictie in de samenleving. En niet enkel in dit geval, maar iedere keer dat een toekomstige technologie of gebeurtenis ons leven weer eens op stelten zet (Scheufele, 2022).

Moraliteit

Want hoe we het nu geregeld hebben, is eigenlijk een gezamenlijke keuze. Een keuze voor dat wat wij belangrijk vinden – de vrijheid om niet te hoéven vaccineren – en de risico's die we daarmee accepteren – een mogelijke vermindering van het aantal gevaccineerde mensen.

Door de lens van de ethiek zijn alle mogelijke manieren waarop we om kunnen gaan met de dalende vaccinatiegraad te bekijken als een afweging tussen verschillende waarden (Rus & Groselj, 2021). Mochten we de ‘autonomie van het individu’ (ouders of voogd in het geval van kindervaccins) absoluut belangrijker vinden dan het ‘recht van de groep’, dan blijven vaccinaties een vrije keuze en accepteren we de consequenties. Besluiten we dat de gezondheid van de groep belangrijker is dan die autonomie, dan kunnen we vaccinaties verplicht stellen. In het dilemma dat ontstaat uit het spanningsveld tussen deze twee waarden mag iedereen voor zichzelf een keuze maken, en hebben we als samenleving ooit gekozen voor de manier waarop we er (voor nu) mee om willen gaan in de praktijk.

Maar de realiteit is niet zo simpel. Er zijn allerlei middenwegen te bedenken zoals het invoeren van een verplichting mét het recht op uitzondering voor mensen die een onderbouwd bezwaar indienen. Dit was in het Verenigd Koninkrijk erg succesvol voor het pokkenvaccin de afgelopen eeuw, totdat bezwaar maken te makkelijk werd gemaakt (Salmon et al. 2006). Of je kunt de autonomie laten afhangen van de huidige stand van groepsimmuniteit (Rus & Groselj, 2021). In het geval van ziektes zijn de ernst van de ziekte en eventuele risico’s van de vaccinaties zelf ook factoren die moeten worden meegenomen, aangezien een uitbraak van een nietsontziend virus als ebola ons waarschijnlijk wat minder laat hechten aan onze autonomie dan bij mazelen (Figuur 1).

Daarnaast heeft de keuze die er gemaakt wordt ook weer effect op allerlei andere dilemma’s in de maatschappij. Een onderliggende waarde zoals de autonomie van het individu is bijvoorbeeld ook toepasbaar op het verplichten van orgaandonatie bij overlijden of het prikken van bloed na een positieve alcoholtest op de snelweg. Dit maakt het allemaal erg ingewikkeld, maar juist daarom zo belangrijk dat er verschillende stromingen van denken mogen bestaan.

Diversiteit in denken

Nou is vaccineren voor mazelen een voorbeeld van wetenschappelijke technologie waarvan we al veel weten over de werking, de risico’s, en het effect van gevoerd beleid. Toch lijkt er iets anders in het spel te zijn waardoor we dit niet massaal omarmen. Dat kan aan problemen met het vaccineren zelf liggen, maar ook aan de manier waarop we op basis van onze huidige kennis gezamenlijk een richting bepalen.

De keerzijde van ons huidige systeem is dat we wel vrij kunnen zijn in ons individuele denken, maar ons niet betrokken voelen bij het gezamenlijke besluit dat er genomen wordt. Als niemand meer naar andermans ideeën luistert en waar nodig van mening kan veranderen, gaat dat de creativiteit en daadkracht die diversiteit in denken op kan leveren juist tegen. Hoe brengen we dan nog al ons verschillende gedachtegoed samen tot één stip op de horizon waar we naartoe willen werken?

Veel problemen zouden baat hebben bij zo’n duidelijk gezamenlijk doel. Willen we bijvoorbeeld vrije natuur inclusief de wolf met vergoeding voor de boeren, of risicoloze landbouw zonder die vorm van natuur? Laten we in de toekomst genetisch gemodificeerde baby’s toe én zo ook de mogelijkheid van het verhelpen van sikkelcelziekte, of willen we toch de lichamelijke integriteit van de mens behouden? En dus ook of we in het geval van mazelen de autonomie willen behouden ten koste van de volksgezondheid.

Kennis werkt niet zomaar

In de wetenschap specialiseren we in het ontwikkelen van kennis en het doen van nieuwe ontdekkingen om deze beschikbaar te maken voor iedereen. De politiek zou de manier moeten zijn waarop wij aangeven waar we heen willen met Nederland of Europa. En daarmee ook welke onderzoeken worden bekostigd, met name vanuit instituten zoals de NWO, en hoe we de kennis die daaruit vloeit vervolgens inzetten. Dit wordt ook wel de science-policy interface of kennisvalorisatie genoemd.

Om een samenleving te vormen waarin meerdere ideeën tegelijk mogen bestaan maar we ook regelmatig keuzes met duurzaam draagvlak maken, kunnen we meerdere dingen doen: (1) iets toevoegen aan deze ‘interface’ en er vanuit gaan dat we beter onderzoek moeten doen naar verschillende gedachtegoeden en deze proberen te verzoenen; (2) beslissen dat het proces van kennisvalorisatie niet meer werkt en anders moet worden opgezet; (3) of je kunt concluderen dat het systeem van kennisvalorisatie te groot en complex is geworden om nog goed te functioneren en deze juist proberen te verkleinen of versimpelen.

Zo kan het nuttig zijn om de diversiteit in ons gedachtegoed meer wetenschappelijk te benaderen en systematisch te polsen wat mensen vinden. Een ‘instituut voor de toegepaste geesteswetenschappen’ zou bijvoorbeeld top-down onderzoek kunnen doen naar onze gemeenschappelijke waarden met als doel de morele dilemma’s onderliggend aan problemen in de samenleving te verhelderen voor politiek en publiek (Brom, 2019).

Als zo’n instituut — of een ander soort organisatie — deze problemen beter weet te structureren, hoe lastig ook (Hansson, 2018), en de politiek vervolgens eerlijk is over de waarde-gedreven beslissingen die er moeten worden gemaakt met de beschikbare wetenschappelijke kennis, worden politieke beslissingen begrijpelijker gemaakt. En dan kunnen we in ieder geval overeenstemming vinden op het punt waar we het wél over eens zijn (Maas, Pauwelussen & Turnhout, 2022).

De maatschappij, dat zijn wij 🙃

Een andere invalshoek die de afgelopen jaren in opkomst is, kun je terugzien in de verschillende opkomende bewegingen die burgers vanaf het begin bij kennis- en besluitvorming willen betrekken. Deze bottom-up initiatieven lijken als doel te hebben om onze waarden op een meer natuurlijke manier door te laten sijpelen in de wetenschap en politiek. Ook komen verschillende groepen daardoor in contact met elkaar die anders totaal langs elkaar heen zouden leven. Zo verklein je de afstand tussen wat iemand denkt, wat we willen bereiken, en hoe we dat gaan doen.

Neem de zogenoemde burgerwetenschap, waarbij niet-wetenschappers oprecht deelnemen aan onderzoeken in allerlei vakgebieden en deze initiëren, organiseren of uitvoeren. Ook wetenschappers richten hun eigen projecten op, zoals de succesvolle Grachtwacht waarbij plastic uit de grachten van Leiden wordt opgeruimd en geanalyseerd. Organisaties zoals het Citizen Science Lab van de Universiteit Leiden doen onderzoek naar de beste manier om burgerwetenschap in te zetten in de maatschappij. Deze beweging herziet zo de manier waarop wetenschap weer vanuit de nieuwsgierigheid van burgers kan ontstaan.

Zie ook de stijging in vernieuwende vormen van democratie zoals het burgerberaad. In zo’n beraad gaat een groep gelote burgers in enkele weekenden precies doen wat een politiek probleem nodig heeft: het op één lijn brengen van hun waarden en vervolgens bedenken van passende oplossingen. Laatst nog werden de resultaten van een burgerberaad over de energietransitie gedeeld met de gemeente Leiden en besproken door het college. Daarbij is het wel nodig dat er aan een aantal regels wordt voldaan om teleurstelling te voorkomen, die het Bureau Burgerberaad mooi op een rij heeft gezet.

Uiteindelijk komen al deze problemen en oplossingen voort uit de alsmaar voortdenderende populatie Homo sapiens met hun bijzondere gave om samen te werken en zo de natuurwetten naar onze hand te zetten. Het kan zelfs zijn dat we nu een systeem hebben gecreëerd dat zo groot en complex is geworden dat het onszelf voorbij zal denderen.

Wil je meegaan in die beweging, of meewerken aan een alternatief? In de geest van dit artikel zou het geweldig zijn als jouw opmerking in de commentsectie hieronder het begin is van een discussie die de samenwerking inspireert 🙂.

Literatuur:

Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM). (2022). Vaccinatiegraad en jaarverslag Rijksvaccinatieprogramma Nederland 2022.

Brom, F. W. A. (2019). Institutionalizing applied humanities: Enabling a stronger role for the humanities in interdisciplinary research for public policy. Palgrave Communications, 5, 72.

Hundschell, A., Razinskas, S., Backmann, J., & Hoegl, M. (2022). The effects of diversity on creativity: A literature review and synthesis. Applied Psychology, 71(4), 1598–1634.

Hansson, S. O. (2018). Scopes, Options, and Horizons – Key Issues in Decision Structuring. Ethical Theory and Moral Practice, 21, 259–273.

Maas, T. Y., Pauwelussen, A., & Turnhout, E. (2022). Co-producing the science–policy interface: Towards common but differentiated responsibilities. Humanities and Social Sciences Communications, 9, 93.

McKee C, Bohannon K. Exploring the Reasons Behind Parental Refusal of Vaccines. J Pediatr Pharmacol Ther. 2016 Mar-Apr;21(2):104-9.

Rus, M., & Groselj, U. (2021). Ethics of Vaccination in Childhood-A Framework Based on the Four Principles of Biomedical Ethics. Vaccines, 9(2), 113.

Salmon, D. A., Teret, S. P., MacIntyre, C. R., Salisbury, D., Burgess, M. A., & Halsey, N. A. (2006). Compulsory vaccination and conscientious or philosophical exemptions: Past, present, and future. The Lancet, 367(9508), 436-442.