Een eeuwenoude ziekte

De witte pest, de pleuris, de tering, mal du roi en soms gewoon de letters tbc. In literatuur worden de symptomen van deze ziekte vaak gebruikt voor dramatisch effect: een bleke huid, gewichtsverlies, hoofd- en buikpijn en het beroemde ophoesten van bloed. Helaas is tuberculose niet een ziekte uit de geschiedenis, maar eiste het in 2020 anderhalf miljoen levens op. Daarmee was het de meest dodelijke infectieziekte wereldwijd, en na COVID-19 zal dit waarschijnlijk weer zo zijn.

In 1882 ontdekte Robert Koch dat de symptomen ontstonden door een bacterie, maar de ziekte zelf is al veel ouder. Zo oud zelfs dat er in Israël 9000 jaar oude botten zijn gevonden die al sporen bevatten van de bacterie. Tuberculose is door de hele geschiedenis te vinden: in mummies in het oude Egypte, de witte pest uit de middeleeuwen en de geromantiseerde ziekte uit de literatuur;
de mens leek er maar niet af te komen.

Nu gaat het beter, toch?

Tot de ontdekking van antibiotica. Door een antibioticakuur te geven kunnen mensen eindelijk de ziekte overleven, mits ze op de goede plek leven.

In veel landen zijn er namelijk maatschappelijke factoren waarom deze hulp niet kan worden gegeven. Veel mensen hebben niet genoeg geld om transport naar een ziekenhuis te kunnen hebben of om een gezond dieet te hebben. Ook worden (mogelijke) tuberculosepatiënten vaak buitengesloten door hun omgeving uit angst voor de ziekte, waardoor mensen minder snel de hulp zoeken die ze nodig hebben.

Daarnaast is er een gat in onze kennis. Tuberculose komt namelijk vaak weer terug. De bacterie zit rustig in de afweercellen te wachten totdat er een teken is van zwakte. Dit noemen we de “slapende vorm”. Zodra het de kans heeft vermenigvuldigt ze in de afweercel en zorgt voor schadelijke stoffen, die leiden tot de symptomen. Maar hoe de bacterie zo lang kan overleven was tot nu toe een mysterie. Een nieuw onderzoek geeft hier mogelijk antwoord op.

To glove or not to glove

Noortje Dannenberg is een PhD-studente aan de Universiteit van Leiden en deed in Indonesië onderzoek naar tuberculose. Toen ze terugkwam in Nederland wilde ze graag uitvogelen hoe tuberculose op kon worden gelost en Dennis Claessen, een microbioloog aan dezelfde universiteit, gaf haar een mogelijk antwoord.

Noortje Dannenberg met een Giant Microbe Tuberculose bacterie en een zebravis, het modelorganisme dat zij gebruikt voor haar onderzoek

Hij deed namelijk onderzoek naar L-vormen, delen van bacteriën zonder celwand. Dit is interessant, want de celwand beschermt de bacterie vaak tegen schade van zowel binnen- als buitenaf. Het kan echter ook voor problemen zorgen. Antibiotica stopt bijvoorbeeld de opbouw van de celwand, waardoor de bacterie sterft. Dannenberg vergelijkt het met een handschoen in de sneeuw. “Als de handschoen helemaal nat is, houdt het de kou niet meer tegen, en kan je hem dus beter uitdoen.” De bacterie overleeft dus door zijn “handschoen” uit te doen en in kleine stukjes te vallen. Als het dan weer veilig is kunnen deze L-vormen zelfs uitgroeien tot de gehele bacterie.

Hoopvolle resultaten

Maar hoe kan de tuberculose bacterie dan overleven in een afweercel? Normaal zou die namelijk bacteriën “op moeten eten”. Dit komt door de tweede functie van de celwand: herkenning. Zonder de celwand weet de afweercel niet dat hij een bacterie in zich heeft, en breekt hij deze niet af. De tuberculosebacterie zou dus door L-vormen kunnen overleven in het menselijk lichaam.

Op basis van onderzoek is vastgesteld dat de tuberculosebacterie waarschijnlijk L-vormen kan maken. Er is nog steeds bewijs nodig van L-vormen in het menselijk lichaam, en ook een manier om L-vormen te bestrijden. Maar Dannenberg is hoopvol: “Het ziet er allemaal rooskleurig uit… Voor mijn onderzoek, niet voor tuberculose.”

En zo komt er dan misschien eindelijk een eind aan het eeuwenoude verhaal van tuberculose. Hand in hand met sociale veranderingen zal de geneeskunde verandering kunnen brengen in onze maatschappij. Met betere en goedkopere geneesmiddelen die de ziekte niet in een lange slaap, maar in een eeuwige slaap brengen, zal de mensheid glorieus uit de strijd voortkomen.