Ons taalgebruik is zeer complex. We moeten geluid waarnemen, ritmes herkennen, regels begrijpen, patronen onthouden, informatie afleiden en vervolgens reageren door onze eigen klanken te maken. En dit alles gaat niet vanzelf. Want ons taalgebruik is niet instinctief, in tegenstelling tot veel andere geluiden die dieren maken. Kinderen moeten taal leren en een kind dat niet blootgesteld wordt aan taal zal later niet kunnen praten. Het proces dat ons in staat stelt om ons belangrijkste communicatiemiddel te leren van anderen heet vocaal leren. Dit is het vermogen om nieuwe geluiden te verwerven via imitatie en vocalisatie.

Dierenrijk

Hoewel geluiden produceren en auditief leren overal in het dierenrijk voorkomt, is vocaal leren een stuk zeldzamer. Andere primaten, zoals chimpansees, leren in tegenstelling tot mensen niet vocaal. Een geïsoleerde chimpansee maakt ongeveer dezelfde geluiden als een chimpansee die zijn hele leven geluiden van anderen gehoord heeft. We delen ons complexe leerproces van taal dus niet met onze naaste verwanten in de evolutionaire stamboom, maar de zeldzame eigenschap van vocaal leren is wel op een paar andere plekken in het dierenrijk ontstaan. En dat volledig los van onze eigen taalontwikkeling.

Walvissen, dolfijnen, vleermuizen, kolibries, papegaaien en zangvogels zijn dieren waarvan we zeker weten dat ze complexe geluiden leren. Zangvogels bijvoorbeeld kennen hun liedjes niet instinctief, maar moeten van een docent (de tutor) leren. Het liedje van een zangvogel en zijn docent lijken heel erg op elkaar. En een zebravink die nooit een goed voorbeeld heeft gehad zal het niet ver schoppen in de muziekwereld.

Na-papegaaien

We zijn dus niet de enigen die vocaal leren, maar het liedje van een vogel is toch zeker niet te vergelijken met onze taal? We kunnen niet alleen na-papegaaien, maar herkennen bijvoorbeeld ook patronen en structuren. En dit kunnen we ook nog extrapoleren om nieuwe woorden en ritmes te kunnen linken aan structuren die we al kennen. Een belangrijk voorbeeld hiervan is intonatie. Door nadruk op lettergrepen, toonhoogte, frequentie en lengte van geluiden kunnen we structuur geven aan een continue stroom van spraak. Intonatie geeft extra informatie over de betekenis van een zin. Het woord kantelen krijgt bijvoorbeeld een hele andere betekenis afhankelijk van de uitspraak, gaat het over een kasteel of een wankelend object? Ook bij vraagzinnen speelt intonatie een belangrijke rol, doordat toonhoogte aan het eind van de zin omhoog gaat weten we dat er een vraag wordt gesteld.

Intonatie is dus een complex proces waarvoor verschillende cognitieve capaciteiten voor nodig zijn. Maar toch is het net als vocaal leren niet uniek voor mensen. Uit onderzoek van de Universiteit Leiden van onder anderen Dr. Michelle Spierings blijkt dat zebravinken niet alleen hun docent nadoen, maar ook menselijke intonatie kunnen herkennen.

Met behulp van een Go/No-go systeem leerden de vogels dat ze op een knop moesten drukken wanneer ze een vraagzin te horen kregen die omhoog ging in toonhoogte aan het eind van de zin. En het belangrijkste is dat ze dit kunnen extrapoleren. “Als je ze een nieuwe vragende zin geeft die ze nog nooit gehoord hebben, dan categoriseren ze dit correct gebaseerd op de intonatie”, zegt Michelle Spierings over haar onderzoek.

Regeltjes

Hoe zit het dan met grammatica? Een pijnlijke ontdekking voor ieder kind op de basisschool is dat taal niet alleen op gevoel gaat, maar dat er complexe regels en structuren bij horen. Grammatica is een brede term en hieronder vallen structuren, regels en patronen van de taal. Veel grammatica is voor dieren te hoog gegrepen; een zebravink zal de als/dan-regel nooit leren.

Maar onder grammatica vallen ook basale patronen, bijvoorbeeld een XYX-structuur. Deze structuur wordt als algemene regel gebruikt in de meeste Nederlandse zinnen in de vorm van naamwoord – werkwoord – naamwoord, bijvoorbeeld in de zin “Ik ga slapen”. We herkennen dat dit anders is dan een XXY-structuur: “Ik slapen ga”. Ook is onderzoek gedaan door Michelle Spierings naar grammaticale structuren bij vogels. Hoewel deze simpele XYX en XXY structuren nog steeds te hoog gegrepen zijn voor zebravinken, kunnen ze wel door parkieten herkend worden. Niet met menselijke zinnen, die veel trager zijn dan vogelzang, maar met korte geluidsfragmenten die bijvoorbeeld in toonhoogte afwisselen. Hoewel het niet kan tippen aan de menselijke grammatica, laat het wel zien dat gevoeligheid of zelfs de cognitieve basis voor het herkennen en generaliseren van patronen gedeeld wordt met dieren.

Belang

Deze onderzoeken naar taal bij dieren laten zien dat er steeds meer bekend wordt: “Allerlei processen die belangrijk zijn voor taal beginnen we langzaam maar zeker in steeds meer soorten te vinden. Er zijn dieren die woorden kunnen onderscheiden, die de structuur herkennen en die intonatie waarnemen, ondanks dat er geen enkele soort is die alles samen heeft zoals mensen dat hebben”, concludeert Michelle Spierings over de ontwikkelingen in taalonderzoek. We realiseren ons dus steeds beter dat we belangrijke onderdelen van onze taal, zoals vocaal leren, intonatie herkenning en grammaticale structuren delen met andere dieren.

Over de evolutionaire ontwikkeling van onze eigen taal is weinig bekend. Geschreven tekst ontstond pas ver na gesproken taal, er zijn natuurlijk geen fossielen van taalontwikkeling, en complexe vocale communicatie is niet aanwezig bij andere primaten. Door onderzoek te doen naar de overeenkomsten tussen onze eigen taal en de ontwikkeling van vocaal leren en taal bij andere diersoorten, zouden we wel eens meer over onszelf en onze ontwikkeling te weten kunnen komen.